Irurtzunek Inasaren memoria bizia berreskuratu du. Inasa enpresak herriaren bizia eraldatu zuen XX. mendearen bigarren erdian, 2012an desegin zen arte.
INASA enpresak (Industria Navarra de Aluminio S.A) izugarri aldatu zuen 1956an Irurtzungo egoera sozial, ekonomiko eta urbanistikoa, eta eraldaketa hori fabrikari lotutako hamar pertsonaren testigantzetan islatu da. Irurtzungo Udalak garai hartako langileen, senideen, sindikalisten eta udal ordezkarien oroitzapenak bildu ditu, haien ahozko memoria udal artxiboan gordetzeko. Labrit Ondareak egin du bilketa, ikus-entzunezko formatuan eta metodologia antropologikoa erabilita.
Honako hauek eman dute beren memoria: Fernando Carrión Galarza, Miguel María Aldaya, Patxi Xabier Goñi Lazkano, María Jesús Lakunza Beunza, Andoni Ruiz Higueras, Goyo Fernández Gutiérrez, Txiki Iriarte Vitoria, Maite Etxetxikia Ciganda, Ion Cordón González eta Maite Moreno Iribas.
Irurtzungo Udalak dokumental bat eta liburu bat egingo ditu, eta helburua da herriko belaunaldi berriei proiektua ezagutaraztea. Dokumental eta liburu horretan testigantza horiek islatuko dira, eta herriaren duela gutxiko memoriaren isla izango dira.
Inasa bezalako enpresa bat Irurtzunen instalatzeak aldaketa izugarria ekarri zuen maila guztietan, baita deuseztatua izan zenean ere. Irurtzun bidegurutze batean zegoen pasabide bat zen. XX. mendera arte, azoka eta merkatua ziren bertako biziaren eta ekonomiaren lekurik garrantzitsuenak. Nekazaritza eta abeltzaintza ziren ardatz ekonomikoak. Plazaola trenak bizitza berri bat ekarri zuen 1914an, eta 1925 eta 1936 artean izan ziren haren urterik loriatsuenak. Herriak 400 biztanle inguru zituen.
XX. mendearen erdialdean, enpresa Espainiako kapitala erabiltzen hasi zen, eta Huarte taldeak eman zuen gehiena. 1962an Reynolds International multinazionalaren parte bihurtu zen. Estrusio eta galdaketa ontziak handitu edo ontzi berriak eraikitzearekin batera, Irurtzun modu esponentzialean hazi zen.
Bizimoduan zuen eragina begi-bistakoa zen, bai ekonomian, bai tokiko paisaian. Biztanleriaren hazkundeak Irurtzunen urbanismoa aldatu zuen; herriak ez zuen ez planik, ez azterlanik, ez hirigintza irizpide iraunkorrik. 1.500era handitu zen biztanleria, fabrikaren aurretik zegoen biztanle kopurua halako hiru.
Gaztelatik, Extremaduratik, Andaluziatik… ehunka lagun joan ziren lana bilatzera. Errepide nagusian, “lanerako jendea behar da” zioen kartel bat zegoen. Hazkunde horren hasieran, iritsi berriak zirenek arazoak zituzten lo egiteko leku bat aurkitzeko, eta “ugazaben” etxebizitza partikularretan bizi ohi ziren.
Soldata asteka kobratzen zen, eskura, 252 pezeta zituen gutun azal marroi batean.
1987an, enpresaren kapital soziala 990 milioi pezetakoa zen; kapital horren %77 Reynolds International taldearena zen, eta %22, berriz, Pechiney Baley SA Frantziako enpresarena. Enpresak 850 langile zituen.
XX. mende bukaera Reynoldsen martxaren lekuko izan zen, baita hainbat marka eta salmenta lerroren testigu ere. WAB, KAWNER, Navarra de Extrusión, HYDRO… 2021eko ekainera arte; orduan, Inasa Foilek bere instalazioak itxi zituen, 170 langile zituela.
Lan aldarrikapenak eta langileen borroka izan ziren enpresaren ibilbidearen ezaugarri nagusiak. Batzarrak, soldata igoera eskaerak, material higienikoa, galdaketan zipriztinetatik babesteko arropa eta, adibidez, greban zeuden beste enpresa batzuekiko elkartasunak markatu zuten frankismoaren garaia. Sindikatuak iritsi zirenean, honako hauek izan ziren eskaerak: soldatak igotzea, antzinatasuna aitortzea, lan egutegietatik larunbatetako gaua kentzea, joan-etorrietarako autobusak, bizi aseguruak, gaixo baimenak, lan baldintzak hobetzea… Azken batean, Irurtzungo belaunaldi berriek ere lan erreibindikaziorako ekintza horien berri izan dezaten nahi du udalak.
